تاریخچه دایرۀالمعارف­ها در ایران و اسلام

      قدیمی­ترین دایرۀالمعارف گونه­ای که در ایران می شناسیم، دینکرت است. این کتاب که مهمترین و مفصل­ترین کتاب به زبان پهلوی است، در اصل نه مجلد بود، ولی اکنون از مجلدات نه گانه آن، دو مجلد اول در دست نیست. نام اصلی این کتاب «زند آکاسیه» بود که در ادبیات پهلوی به دینکرت مشهور است. مجموع کلمات این کتاب را به تقریب 169000 دانسته­اند، زند آکاسیه به دست آتورفرن بغ فرخواتان (آذر فرن بغ پسر فرخزاد) در قرن دوم و سوم هجری تدوین شد. دینکرت   مجموعه­ای بزرگ از اطلاعات دینی و عادات و عقاید و روایات و تاریخ ادبیات مزدیسنا است.

      در جهان اسلام قدیمیترین دایرۀالمعارف،منسوب است به ابن قتیبه که تنظیم آن به گونه­ای خاص است، یعنی تحت عناوینی چون قدرت، جنگ، شرافت، غذا و زن آمده است. کتاب دیگری که در حکم یک دایرۀالمعارف از اهمیت زیادی برخوردار است، رسائل اخوان الصفا است. اخوان الصفا گروهی از حکما و دانشمندان ایران بودند که در نمیه اول قرن چهارم هجری در شهر بصره در یک انجمن فلسفی گرد آمدند و هدف انجمن اخوان الصفا آن بود که معرفت فلسفی را گسترش دهند و حکمت یونانی و دین اسلام را به هم نزدیک کنند. رسائل اخوان الصفا شامل تمام مسائل علوم منطقی و ریاضی و طبیعی و الهی و حکمت عملی است و با دقت در مطالب آنها دریافته می­شود که نویسندگان این رسائل پس از تدقیق و امعان نظر در مسائل فوق و با علم وافر به نوشتن آنها دست زده و در بسیاری از موارد به تطبیق عقاید و اصطلاحات فلاسفه با اصطلاحات و اصول دینی و تأویلاتی در آنها مبادرت کرده­اند. این رسائل به چهار قسمت تقسیم شده­اند:

ü      رسائل ریاضیه تعلیمیه، شامل چهارده رساله؛

ü      رسائل جسمانیه طبیعیه، شامل هفده رساله؛

ü      رسایل نفسانیه عقلیه، شامل ده رساله؛

ü      رسائل ناموسیه الهیه و شرعیه و دینیه، شامل یازده رساله.

      در پایان این رسالات یک رساله که جامع تمام مسائل مذکور در رسالات فوق است آمده و در مقدمه آنها هم یک رساله در شرح مطالب هر رساله و دسته بندی و غرض از تألیف آنها قرار داده شده است و بنابراین مجموع همه این رسالات به 54 می­رسد. همه رسالات اخوان الصفا با مقدمه مختصری شروع می­شود در اینکه قصد از تحریر آن چیست و در این باب قبلاً چه گفته­اند، یا در رسائل دیگر چه خواهند گفت و یا برای تکمیل مطالب آن به کدامیک از رسائل باید مراجعه کرد. با این حال بسیاری از مطالب در این رسالات مکرر است. گاه این مواد مکمل یکدیگرند و گاه موردی از موارد دیگر تلخیص شده و همین امر باعث شده که برای اطلاع از مقاصد اخوان الصفا در مسأله ای خاص باید به همه این موارد مراجعه و در آنها دقت کرد. اشکال عمده در این رسالات، پراکندگی مطالب در آنهاست، به طوری که جمع آوری عقاید آنان و ترتیب خلاصه جامعی را از آنها دشوار می­سازد.

      همچنین می­توان از احصاءالعلوم نوشته ابونصر فارابی (260- 339 هـ ق) نام برد. کتابی است در تقسیم و تعریف علوم و ذکر فروع هر علم و تعریف آنها. چنین به نظر می رسد که پیش از فارابی کسی کتابی به این شیوه تألیف نکرده­است. کتاب دارای پنج فصل است: 1. علم اللسان 2. علم منطق 3. علم ریاضیات 4. علم الهی 5. علم مدنی.

      در نیمه دوم سده چهارم، ابوعبدالله محمدبن احمدبن یوسف خوارزمی کتابی دایرۀالمعارف گونه در شرح لغات علمی به نام مفاتیح العلوم را تألیف کرد. خوارزمی اثر خویش را به دو قسمت مشخص «علوم مذهبی (عرب)» یا علوم شرعیه و «علوم غیر عرب» یا علوم العجم تقسیم کرده­است. خوارزمی در نگارش اثر خود از روش لغت­شناس عرب، خلیل بن احمد صاحب کتاب العین پیروی کرده­است.

      از ابن سینا (370- 428 هـ ق) کتابهایی چون شفا، قانون، و دانشنامه علایی در حکم دایرۀالمعارف هستند. شفا مهمترین و مفصلترین تألیف شیخ الرئیس است. این کتاب شامل چهار بخش است: منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات. اثر دیگر ابن سینا، قانون، به زبان عربی است. این کتاب دارۀالمعارف عظیمی است مشتمل بر حدود یک میلیون کلمه. قانون یکی از مهمترین و بزرگترین کتابهای طبی قرون وسطی به حساب می­آید. قانون بر کتاب حاوی رازی و کتاب طب ملکی اهوازی و حتی بر آثار جالینوس تفوق یافت، و مدت شش قرن همه کتابهای طبی تحت الشعاع آن بود (مرادی، 1390، ص 93).

      از دیگر دایرۀالمعارف­های معروف آن دوران می توان به اینها اشاره کرد:

ü      ذخیره خوارزمشاهی از اسماعیل جرجانی در قرن ششم که دارای حدود 450000 کلمه در موضوع طب بوده و از مهمترین کتابهای طبی قدیم و مهمترین دایرۀالمعارف پزشکی به زبان فارسی است.

ü      جامه العلوم یا حدائق الانوار فی حقایق الاسرار اثر فخرالدین رازی (544- 606) که دایرۀالمعارفی از علوم متداول آن زمان بود. به گفته برخی این کتاب شامل چهل علم و به گفته دیگران شامل شصت علم می­باشد.

ü      درۀالتاج لغرۀالدباج مشهور به انموذج العلوم از قطب الدین شیرازی بین سالهای 693 تا 705 که مجموعه­ای است در منطق، حکمت طبیعی، حکمت ریاضی و الهیات و به تعبیری دیگر نوعی دایرۀالمعارف فلسفی به زبان فارسی است.

ü      نفائس الفنون فی عرائس العیون از شمس الدین آملی در قرن هشتم که در حکم دایرۀالمعارف جامع و مفصلی در علوم قدیم است. این کتاب متضمن بحث در هفتاد و پنج علم از علوم اوائل و هشتاد و پنج علم از علوم عهد اسلامی است.

ü      مفتاح السعادۀ اثر احمد طاش کبری زاده (901- 968) زندگینامه نویس و دایرۀالمعارف نویس مشهور عثمانی در علوم و فنون و به زبان عربی است.

ü      انموذج العلوم جلال الدین دوانی در قرن نهم

ü      انموذج العلوم قاضی نورالله شوشتری در قرن دهم

ü      بحارالانوار محمدباقر مجلسی در قرن یازدهم که می توان آن را دایرۀالمعارف شیعه نامید.

ü      کشاف اصطلاحات الفنون از محمداعلی بن علی تهانوی در قرن دوازدهم (مرادی، 1390، ص98، با تصرف و تلخیص).

      شروع تدوین دایرۀالمعارف، با ضوابط امروزی در ایران از آغاز قرن حاضر است. به برخی از این آثار در زیر به طور مختصر اشاره می­شود:

ü      لغتنامه دهخدا به کوشش علی اکبر دهخدا که چون مرز بین لغتنامه و دایرۀالمعارف در آن مشخص نشده است، در هر دو دسته قرار می­گیرد. درست کردن آن پنجاه سال به طول انجامید و یکصد و سی و یک نفر در تهیه آن همکاری نمودند.

ü      دایرۀالمعارف اسلام که در 1327 حسن تقی زاده با گرد آوردن گروهی از دانشمندان محقق به ترجمه و ویرایش اول آن همت گماشت.

ü      دایرۀالمعارف فارسی با سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب که بر اساس دایرۀالمعارف کلمبیا وایکینگ تهیه شد ولی نهایتاً جنبه تألیف و تحقیق به خود گرفت. یکی از کارهای مهم و ارزنده در این دایرۀالمعارف ارجاعات آن است.

ü      کتاب ایرانشهر در دو جلد که توسط سازمان یونسکوی تهران در سالهای 1342-1343 شمسی درباره ایران منتشر شد. این کتاب در چهار باب تنظیم شده است: 1. جغرافیای طبیعی و انسانی 2. تاریخ سیاسی و فرهنگی 3. سازمانهای اداری و اجتماعی 4. اقتصاد عمران ایران.

ü      دایرۀالمعارف ایرانیکا در ارتباط با فرهنگ و تاریخ ایران است که حدود چهارصد نفر ایرانشناس زیر نظر احسان یارشاطر در تهیه و تدارک آن همکاری داشته­اند.

ü      دایرۀالمعارف تشیع. جلد اول آن در سال 1366 با ویراستاری احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی منتشر شد. این کتاب، اولین دایرۀالمعارف غیرمغرضانه درباره تشیع است.

ü      دایرۀالمعارف بزرگ اسلام زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی که در سال 1367 منتشر شد. محدوده این دایرۀالمعارف، مفاهیم، اصطلاحات، اعلام و اماکن جغرافیایی جهان اسلام بدون در نظر گرفتن تشیع و تسنن است و از این رو نسبت به دایرۀالمعارف تشیع عمومیت بیشتری دارد (مرادی، 1390، ص100، با تصرف و تلخیص).