سرآغاز فرهنگ نویسی عربی

      چارچوب مسائل نحوی، لغوی و عروضی از ابتدای استقرار دین اسلام شایان توجه بوده است. چنانکه منقول است که ابوالاسود دوئلی (متوفی 69 هـ . ق) مبادی و مقدمات نحو را به اشارت و تحت نظر حضرت امیر المؤمنین علی (ع) وضع کرد و مورخان را ذکر است که نحو عربی و دستور زبان تازی را ابوالاسود پیش از سال چهل هجری قمری مدون ساخت.

      در همان دوره که کار ابتدایی گردآوری واژه­ها و باب بهره­جویی از آنها تداوم داشت، یکی از بزرگان این قسم دانش موسوم خلیل بن احمد فراهیدی (متوفی 175 هـ . ق) عمر خود را صرف پیشرفت این علم نمود. خلیل، نخستین کتاب لغت این زبان را به نام کتاب العین تألیف و تدوین کرد. خلیل در آرایش فرهنگ خود بدعتی را بر اساس طرح صوتی بنا کرد و کوشید که طرح کلام را مبتنی بر قریب المخرج بودن حروف تنظیم کند. یعنی در زبان ساده تر، طبقه بندی حروف الفبا بر اساس جایگاه تولید آنها از بن حلق تا لبها استوار نوشته شود. خلیل کار را با ریشه های واژگان آغاز کرد. سپس ریشه ها را بر حسب شماره حروف به دسته های دو حرفی، سه حرفی تا پنج حرفی طبقه بندی کرده و آرایشی منظم برای لغات قائل شده است.

      به مرور زمان از قرون دوم و سوم هجری بسیاری از عالمان لغت به گردآوری لغات عرب اهتمام کردند. پس تألیف و تدوین متون و مکتوبات لغت پای گرفت و بویژه برخی از لغویون، نوادر و غرائب لغات را جمع آوردند. از این دسته می توان نام برد: کتاب اصلاح المنطق از ابن سکیت و کتاب الفصیح از ثعلب لغوی مشهور عرب.

      از قرن چهارم هجری تألیف فرهنگ و لغت نامه­های بزرگ، معمول گردید. یکی از اهم متون این عصر کتاب الصحاح یا تاج اللغة از جوهری (متوفی 398 هـ . ق) است. این اثر از نظر تنظیم و جامعیت بر مجموعه فرهنگ­ها و لغت­نامه های بعدی تأثیر قابل ملاحظه­ای گذاشت. جوهری شیوه­ای را در تنظیم گزید که مبتنی بر آن بود که ترتیب لغات از حرف واپس و آخر آغاز می­شود، یعنی کلمه کَتَبَ را باید در باب باء مشاهده کرد. این لغت­نامه در بیست و هشت باب یا شماره حروف عربی تقسیم شده و هر باب دارای فصولی است که بر اساس حروف آغازین تنظیم یافته است.

      در قرن هفتم و هشتم هجری در زمینه نگارش فرهنگ­های عمومی به زبان عربی تحولی عمده در عالم غرب و شرق اسلام صورت گرفت. اثری که شایسته یادکرد بوده و بخشی از خدمات ایرانیان به فرهنگ و تمدن اسلامی محسوب می­شود، متعلق به محمد فیروزآبادی (متوفی 817 هـ . ق) موسوم به قاموس المحیط بوده است. این کتاب از نظر جامعیت و سهولت دستیابی به مواد آن دارای برتری و رجحان می­باشد. یکی از ویژگی های این کتاب نفوذ و تأثیر قاموس در ممالک اسلامی و ترجمه آن به زبان­های فارسی و ترکی می­باشد. از همه معروف تر شرح سید مرتضی زبیدی (متوفی 1205 هـ . ق) موسوم به تاج العروس است که مشتمل بر ده مجلد بوده و چند بار طبع شده است. بسیاری از صاحب نظران علم اللغة در زبان عربی، تاج العروس را واپسین حرکت جدی در زمینه فرهنگ نویسی اسلامی با سبک سنتی تلقی کرده­اند.

      در باب تدوین و تألیف فرهنگ و کتاب لغت در زبان عربی در قرون بعدی ایران و اهل فارس پیشرو و سرآمد مؤلفان تمدن اسلامی در قرون متعاقب می­باشند. از آن جمله است میرزا سید علی خان کبیر صاحب طراز اللغة و دیگر میرزا محمدعلی طباطبایی شیرازی مؤلف معیار اللغة، که در طول قرون دوازده و سیزده هجری به رشته تحریر در آمده است. (شعبانی، 1378، ص 152)